lunes, 29 de enero de 2024

O entruido do burro

 

Nas partes máis suevas de Galicia, no interior da provincia da Coruña, tamén existía un pequeno entroido, moito máis sobrio e nin tan vistoso e nin tan coñecido como o entroido das provincias interiores de Galicia de raíces ancestrais máis fondas, acaso de orixe paleolítica.
Mais nas parroquias de Castrís, Grixoa de Esternande, Padreiro e Bazar, no concello de Santa Comba, e tamén nalgunhas partes do Coristanco, áreas nas que pervive na actualidade unha fonda influencia sueva, celebrábase nestas datas un entroido moi curioso onde o protagonista era un burro, o chamado Entroido do Burro. Tamén na próxima aldea de Malvares durante o entroido "botábase o burro" e os rapaces gastaban bromas os uns ós outros e tinxábanse a cara e as mulleres vestíanse de homes e facían carreiras de sacos.
No caso particular da parroquia de Castrís estase a intentar recuperar este peculiar entroido da man de Jorge Castelo Mourelle. O entroido do burro nesta parroquia xalleira consistía en sacar a pasear polas casas un burro, dúas persoas disfrazadas de burro, acompañado por unha vella e un cura. Entón o burro morre e a vella laiase con forza para a continuación o burro ser resucitado polo crego mediante a recitación dunha divertida e satírica letanía en latín e en galego macarrónico. Acto seguido os homes disfrazados de mulleres e as mulleres disfrazadas de homes bailaban xuntos unha jota.
Tamén en Vedra sacábase o burro durante o entroido e colocábanse burros de palla ás portas das casas con coplas satíricas e tamén en Santiago de Compostela, durante o entroido, ao burro enviábanselle xocosas cartas de amor.
O martes de entroido en Abelleira de Arriba, en Muros, sacaban un burro e levábano a Bornalle onde o queimaban para escarnio e burla dos veciños dese lugar. Na comarca de Bergantiños, en Oza, existía o costume de mandar polo entroido "burros" con mensaxes satíricas a modo de mofa ó resto dos veciños. 
 

Entroido de Abelleira, Muros

 
Curiosamente ou dase a casualidade que na cidade xermana de Villingen-Schwenningen, pertencente a rexión histórica da Swabian alemana, a rexión dos suabos alemáns do sur de Alemaña a onde emigraron os suevos terrestres e ficaron alí por non cruzar as montañas, durante estas datas tamén celebran o seu particular entroido do burro. Unha das figuras principais do seu entroido é un burro chamado Butzesel onde unha persoa vai vestida con roupas vellas e farrapos de cores e leva posta unha máscara de burro e unha póla de abeto entre as pernas, pola contra os coidadores do burro e os que chuzan nel son os Tribernn ou Stachi coas súas longas varas de madeira, eles son os encargados de guiar o burro polas casas pedindo bebida e mais comida e o burro sinte especial predilección polas salchichas e os chourizos dos carniceiros.
 
 

Tamén na provincia de León era moi común sacar a pasear un burro durante o entroido, é o caso das burras do antruejo de Tremor de Arriba. O burro tamén é un personaxe importante no entrudo zamorano de Lubián e no Toro de Morales de Valverde na mesma provincia. Pero é nunha zona illada e baixo a influencia do reino suevo onde mellor se conservou a tradición viva do burro do entroido. Así na comarca das Hurdes temos o burru antrueju onde un home disfrazado de burro pasea co seu dono polas rúas da aldea. Ó chegar á praza da vila o dono pégalle un garrotazo na cacerola chea de viño que cobre a cabeza do burro e o burro morre. Acto seguido os veciños choran de xeito desconsolado ata que chega un "veterinario" que resucita o burro. Moi semellante ao burro de Castrís.
 
 
 
 
Toro de Morales de Valverde

 
Burras de Tremor de Arriba

 


En Portugal, en liña co entroido do burro de Vedra e Santiago de Compostela, no Vale do Souto, dentro das actividades do entrudo portugués é moi típica a tradición da chamada divisão do burro onde os rapaces escriben coplas ás raparigas que despois son recitadas en alto trala morte do burro.
O burro préstase á farsa e o escarnio razón pola que se lle atribúe o momento apoteótico do carnaval coa lectura do famoso testamento do burro que representa o xuízo e a morte do entroido e onde se fai unha crítica social que se pronuncia o martes de entroido na comarca de Laza.
Xa para rematar, na zona de influencia do reino suevo nas Américas, en Colombia, en Barranquilla, tamén teñen o seu peculiar entroido do burro. É o chamado burro Corcoveón, figura principal dos carnavais de Barranquilla e onde unha ou varias persoas disfrazadas de burro parodian as andanzas dun animal indómito que intenta amansar o seu dono que, pola contra, é constantemente revolcado, pateado e mordido polo animal.



 
Burro Corcoveón

 
 

martes, 16 de enero de 2024

Wren day ou St Stephen's day

 
 

O día de San Estebo, o 26 de decembro, marca o inicio das mascaradas de inverno e do entroido do ano novo nas rexións celtas da Europa atlántica, é o famoso St Stephen's day ou Wren day irlandés, día sinalado e de festa na Irlanda que marca o inicio do novo ano, do entroido e das mascaradas de inverno no mundo celta.
Durante o Wren day ou día do carrizo os rapaces novos das aldeas dos condados máis occidentais de Irlanda cazaban un carrizo, un pequeno paxariño pardento cun estridente canto, coñecido como paxaro do demo ou dreoilín en gaélico que quere dicir paxaro dos druídas pola súa manía de cantar durante o inverno e durante a escuridade do día e é por esta mesma razón que tamén é chamado o paxaro chacarrandeiro ou lareteiro que, segundo a tradición irlandesa, abortou unha emboscada dos irlandeses a unha tropa de soldados ingleses, e é tamén por esta razón pola que se lle da caza e morte o día de Sant Estebo.
Os rapaces ataban o carrizo morto a un feixe de polas de acivro, varas longas rematadas con acivro, e disfrazados con máscaras de palla ou con vexetación e roupa vella e colorida ían pedindo polas casas comida e bebida e cantando a cambio de cartos e donacións:
  
"marchaban por la ciudad vestidos con ropas viejas de la época y con el rostro ennegrecido, portando acebo y con un reyezuelo muerto ensartado en lo alto de un poste"  "llamando de casa en casa, y si te llaman asegúrate de tener pasteles de carne calientes y vino caliente a mano, es posible que después los chicos te ofrezcan una interpretación de The Wren Song"
 
No Santestebo de Malvares en Val do Dubra todavía se conserva a tradición de ofrecer varas de acivro ó santo o día 26 de decembro como lembranza, segundo a tradición, dunha devastadora epidemia de peste que afectou ó gando en tempos pasados e tamén como ofrenda para protexer ó gando de futuras pestes no ano novo que comeza. 
Segundo o dicionario dos Seres Míticos Galegos da editorial Xerais, a lenda referente ao carrizo di que este paxaro quedou anano porque delatou á Sagrada Familia na súa fuxida do rei Herodes e o neno Xesús botoulle esa maldición en contrapartida. Como paxaro dos druídas a tradición popular galega, recollida no lugar de Grixoa de Esternande, atribúelle ao carrizo o poder de curar as envidias e o mal de ollo e se os nenos comían os ovos deste paxaro no monte podían quedar ananos coma el.
 
 

 

 
 
 
 

jueves, 16 de noviembre de 2023

Os Nariño, de criados dos Gomes de Riobóo de Malvares a presidente da república da Gran Colombia



No fondo documental do Arquivo da catedral de Santiago de Compostela (ACS) pódese consultar un documento de arrendamento de Bartolomé Giráldez de Caamaño, veciño da cidade de Santiago, notario, a favor de Juan de Nariño, labrador e veciño de San Vicente de Rial, do lugar de Malvares, situado na devandita freguesía, por nove anos e en prezo anual de 52 ferrados de trigo e mais dúas galiñas.
Por outra banda, no Arquivo Histórico Diocesano de San Martín Pinario, tamén en Santiago de Compostela, consta a partida de defunción de Don Jacinto Gómez de Riobóo e Villardefrancos, casado con Dominga García y de Vila e fillo de Lorenzo Gómez de Riobóo e Villardefrancos (1595-1684), e veciño de Malvares en San Vicente de Rial. Segundo a antedita acta foi soterrado na igrexa parroquial de Rial, de onde era fregués, o 18 de marzo de 1718 tal e como quedou reflexado no libro de defuntos dos anos 1648-1759 que se atopa no arquivo de San Martín Pinario. Tamén consta a data de morte do seu criado que se chamaba Domingo de Nariño e que morreu o 17 de xaneiro de 1700 e foi soterrado no adro da igrexa de Rial, e que supoñemos era fillo do anterior Juan de Nariño.
Conforme a reconstrución hipotética da árbore xenealóxica dos Nariño de Malvares que acompaña a esta publicación, sempre susceptíbel de melloras e cambios, Juan Nariño Domínguez sería fillo deste Domingo de Nariño, criado que traballaba para os Gómez de Riobóo en Malvares. Juan Nariño Domínguez viría sendo o pai de José Vicente de Nariño y Vázquez e avó do célebre Antonio Nariño y Álvarez del Casal, o primeiro presidente da república da Gran Colombia e autor, dende a súa loxa masónica "Arcano da Filantropía" da primeira tradución ó castelán da Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán da Revolución francesa, feito polo que foi duramente perseguido e reprendido polas autoridades realistas do gobernador do virreinato da Nova Granada.

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto

 

 

 

As torres do Allo en Zas, a torre medieval que se converteu en pazo cos cartos do clan familiar de Cristovo Colón



Neste senso a familia Gomes de Riobóo e o clan dos Pombo de San Fins de Freixeiro estableceron unha relación de interese mutuo ou constituíron unha simbiose estratéxica e económica que permitiu a ampliación e reforma a prol dunha notoria maxestosidade do famoso pazo das Torres do Allo situado no concello de Zas, o primeiro pazo existente en Galicia e comezado a construír como torre medieval no século XV.
A historia oficial ou o conto oficial relata que a Torre Nueba do pazo das Torres do Allo foi edificada entre os anos 1669 e 1685. Era unha réplica da torre norte ou Torre Viexa que buscaba conformar un conxunto edificatorio volumétricamente simétrico e equilibrado. O coste da reforma elevouse ata os 2000 ducados. Segundo o devandito relato a torre sur ou Torre Nueba foi ordenada construír por Gomes de Riobóo y Seixas ó experimentar unha considerábel melloría na súa posición social e económica tralo casamento do seu pai, Antonio Gomes de Riobóo, con María das Seixas, herdeira da casa de Cabanas: "Gracias a este resurgir económico, Antonio de Riobóo inició la restauración de la torre norte, que culminaría su hijo con la construcción de la segunda torre y el edificio central".
Mais isto non é de todo certo e agora sabemos que a principal fonte de liquidez monetaria dos Gomes de Riobóo que lle permitiu ampliar e reformar tódolos seus pazos e casas solariegas na Costa da Morte e comarca de Bergantiños ten a súa orixe na entente ou simbiose dos Gomes de Riobóo co clan dos Pombo de San Fins de Freixeiro, co subsecuente traslado de habitación de Lorenzo Gómez de Riobóo, segundo fillo varón de Gómez de Riobóo y Villardefrancos (O Mozo), dende as Torres do Allo ata o lugar de Malvares en San Vicente de Rial. Os Pombo tiñan cartos e devecían por ascender socialmente e os Riobóo tiñan amplas extensións de terra froito do seu pasado feudal como grandes terratenentes, sobre todo en Razo e en Sorrizo, casualmente por onde discorre o trazado da famosa vía xx per loca marítima e onde os Gomes de Riobóo levantaron na Idade Media para o seu control a torre da Penela en Cabana de Bergantiños, a torre de Nogueiras no Coristanco e a torre de Pardiñas en Razo.
Neste senso e como exemplo do anterior é o caso da finca Galea en Sorrizo. No Arquivo do Reino de Galicia (ARG) existe un documento datado no ano 1642 dun litixio de Pedro del Barrio con Juan Pombo polo monte de Fonte Galea e Pedra Picada en Sorrizo na costa de Arteixo. A finca Galea en Sorrizo era unha grande extensión de terra onde o clan dos Pombo construíron o pazo de Gondreo, deixando unha pequena parcela anexa o seu carón onde, e cos cartos da operación de venta, don Pedro Gomes de Riobóo e Villardefrancos irmán de Lorenzo Gómez de Riobóo levantou o pazo das Covadas. O mesmo ocorre na próxima parroquia de San Martiño de Razo, onde os Gomes de Riobóo eran señores feudais da torre de Pardiñas e posuidores de numerosas propiedades. Nesta freguesía e na adxacente de San Estevo de Buño os Gomes de Riobóo venderon aos Pombo, ávidos de ascenso social, numerosas casas e pazos en Vilar de Cidre, en Vernes e no mesmo lugar de Razo da Costa. 

 

 

A simbiose dos Gomes de Riobóo de Malvares co clan dos Pombo de San Fins de Freixeiro permitiulles a uns e a outros prosperar económicamente e ampliar e reformar os seus pazos e casas solariegas como o pazo das Torres do Allo en Zas, o pazo de Sergude en Ponteceso, o pazo de Vilardefrancos en Sofán ou o pazo de Pallas en Artes. Tamén levouse a cabo a construción da capela de San Pedro do Allo agregada á parroquia local no ano 1607, data que coincide casualmente co remate da ampliación da capela de Santo Estevo de Malvares (romería o 3 de agosto) rematada no ano 1607 e que se atribúe tamén aos Gomes de Riobóo.


© Marcos Castro Vilas, arquitecto.




martes, 24 de octubre de 2023

Grandimirum, a gándara dos xefes



-Mir ou -mil é un sufixo xermánico de orixe indoeuropea que significa "destacado" ou "sobresaínte", deste sufixo derivan palabras coma "emir" ou "almirante" ou mesmo a casa de Altamira, señores do condado de Trastámara. Tamén a voz inglesa "more" ou "meer" en alemán co significado de "máis", ou "maire" "mairie" en francés co significado de "alcalde" ou "alcaldía", e "meiro" en galego co significado de "maior". "Mor" é grande en gaélico escocés, "mawr" é grande en galés e "maha" é grande, poderoso e forte en sanscrito. Neste senso para un mesmo significado temos dúas variantes ou alternativas, por un lado "destacado" significa "grande" e por outra banda "destacado" significa "xefe" ou "poder".
A cadea montañosa do Cáucaso amais de ser unha barreira natural tamén constitúe unha costura que permite a mestura e a permeabilidade cultural entre dous mundos antagónicos como son o norte e o sur e deste xeito existen moitas palabras indoeuropeas que regan ou son compartidas polas linguas árabes e semíticas, é o caso da palabra burg que significa "torre" en lingua árabe e que deriva da voz indoeuropea brig, do mesmo xeito tamén temos a palabra emir que significa "xefe" en árabe e que deriva dunha raíz europea mir co significado que explicamos con anterioridade.
Por outra banda temos gándara ou granda, unha palabra de orixe prerromana que define as chairas de erosión de escaso valor agrícola e de vexetación baixa e pobre existente entre as montañas, unha gándara sería unha penichaira ou charneca en portugués. A localización dos campos de mámoas segundo Florentino López Cuevillas responde ao seguinte esquema: "se encuentran con preferencia muy acusada las mámoas en lugares no aprovechados por la agricultura, tales como las gándaras o las llamadas terminales de las montañas o sierras...la mayoría de las necrópolis se hallan emplazadas en llanos altos o en gándaras...las mámoas que se ven con mucha más frecuencia en las planicies terminales que en las laderas".
Xa que logo ou daquela, o Grandimirum romano, a mansio romana da famosa vía xx per loca marítima do itinerario de Antonino, que uns sitúan en Brandomil e outros situamos con máis acerto no lugar do Hospital en Xallas de Castrís, sería a gándara por excelencia ou a terra dos xefes, unha meseta entre montañas onde se atopaba o mítico monte Medulio das crónicas de Tito Livo e que chegaron a nós a través dos textos de Floro e Orosio. Os famosos montes de Moscoso, mons Coso, referenciados no catastro de Ensenada como os montes de Portochán, que estremaban ó sur coa parroquia de San Martiño de Cousieiro no Val do Dubra e ó norte coa parroquia de San Miguel de Couso no Coristanco. A casa nobiliaria dos Moscoso era unha das liñaxes máis importantes da Galicia medieval herdeira do poder dos Trava, como señores do condado de Trastámara, e tiveron a súa continuidade na casa nobre de Altamira da raíz -mir, a máis elevada das casas nobiliarias de Galicia.



Distribución do apelido Mouro


"mawr" é unha palabra galesa que significa "grande" "forte" "poderoso", tamén en gaélico escocés, unha lingua céltica anterior ás invasións bárbaras dos pobos xermánicos, dise "mor".



© Marcos Castro Vilas, arquitecto




Malvares, Paleolítico e Neolítico

Os montes recios de Boiro, montes de Malvares, de uces e queirogas, son unha pequena Escocia ou Cumbria galega. A paisaxe máis meridional de xeos perpetuos da última glaciación durante o Paleolítico, de cando os glaciares cubrían practicamente a totalidade de Irlanda e Reino Unido.

 

 


 

 

Lake District, Cumbria

 


 



E a paisaxe de Malvares durante o neolítico; asentamento dos primeiros agricultores e gandeiros, construtores no gandarón de mámoas e medorras, en cor vermella;






© Marcos Castro Vilas, arquitecto


martes, 19 de septiembre de 2023

O couto de Boyro, señorío e xurisdición dos Gómes de Riobóo

 

 
Os Gómez de Riobóo Vilardefrancos pertencían a liñaxe dos Pardiñas Vilardefrancos e eran donos e señores da torre de Pardiñas en San Martiño de Razo. O seu escudo tamén está presente na torre da Penela no lugar de Riobóo de onde toman o apelido e tamén na torre de Nogueira en Coristanco. Ámbalas dúas fortificacións controlaban o trazado da famosa vía XX per loca marítima ao seu paso por terras de Bergantiños. De feito dise que a familia Gómez Riobóo eran procedentes da torre da Penela en Cabana de Bergantiños e eran vasalos do conde de Altamira. A torre da Penela foi levantada por Lope Bermúdez emparentado coa liñaxe dos Altamira tralo seu casamento con Urraca de Moscoso, descendente esta última da familia dos Bermúdez de Trava.
Gomes de Riobóo, vasalo da casa de Altamira, acadou notoriedade tralo seu matrimonio con Berenguela Sánchez de Moscoso, filla do primeiro conde de Altamira, don Lope Sánchez de Moscoso, quen cedería a concesión do título, agora vitalicio, de conde de Trastámara ao fillo varón da súa tía Urraca de Moscoso.
Tralo casamento de Gomes de Riobóo con Berenguela Sánchez de Moscoso acabarían por se converter en señores do Allo no século XV e do pazo das Covadas no século XVII no lugar de Sorrizo no concello de Arteixo, e tamén chegarían a ser señores do pazo de Xornes en Buño no século XVIII. As torres do Allo, en Zas, constitúen o primeiro pazo existente en Galicia destas características.
Foi o fillo de Berenguela e Gómez de Riobóo, chamado Alonso Gómez de Riobóo, quen herdou as propiedades do Allo e comezou a construción da torre norte do pazo, coñecida como a Torre Viexa, a finais do século XV e comezos do século XVI e en estilo gótico e renacentista. Alonso Gomes de Riobóo Vilardefrancos, nado en 1460, foi o primeiro señor do Allo. Os traballos de construción da torre foron encomendados a un descoñecido arquitecto da escola de Enrique de Egás, que tamén deseñou a fachada do Hospital Real de Santiago de Compostela. No século XVII, Antonio Gomes de Riobóo casa con María das Seixas de Cabanas e o fillo da parella chamado Gomes de Riobóo Seixas Vilardefrancos constrúe a segunda torre e mailo corpo central que as une entre os anos de 1669 e 1689.
A capela de San Pedro do Allo foi ordenada construír por Gómez de Riobóo, alcumado "O Vello" e no ano 1607 aparece como filial de San Cremenzo de Pazos. O comezo da construción da igrexa de San Pedro do Allo levouse a cabo con toda probabilidade na segunda metade do século XVI, xa que hai datos que din que foi enterrado nela, en 1578, Gómez de Riobóo alias "O Vello". Porén a fachada non pode ser datada ata os primeiros anos do século XVII, que é cando seguramente se remate a obra. Xemelga á capela de San Pedro do Allo en Zas, era a capela de Santo Estevo en Malvares, no concello de Val do Dubra, rematada no ano 1607 e seguramente mandada construír polos Gómez de Riobóo. Por desgraza a capela orixinal foi destruída e vendida na súa totalidade a mediados do século XX polo cura local daquel tempo.
O couto de Boiro, formado polos núcleos rurais de Boiro e Malvares, conforma unha pequena Escocia na parte máis meridional de Europa, unha paisaxe de orixe glaciar entre os montes recios de Boiro e os montes de Moscoso. O núcleo de Malvares, co seu castro característico, atópase nunha pequena artesa glacial ou val pendurado coa súa típica sección en U, namentres que o núcleo de Boiro atópase na chaira de inundación ou val plano do que foi no seu tempo un lago glaciar coa súa "morrena" terminal de acumulación sedimentaria.
O couto de Boiro e a capellanía de Santo Estevo, como xurisdición independente da parroquia de San Vicenzo de Rial, foi unha especie de mini-estado para a familia Gómez de Riobóo pois residiron e ficaron na aldea de Malvares de xeito continuado alomenos durante os últimos catro séculos. Alonso Gómez de Riobóo "O Vello" (1515-1578), casado con Mencía de Andrade, foi pai de Gómez de Riobóo Vilardefrancos "O Mozo" (1550-1600), casado con Leonor Varela de Arijón. Foi o seu fillo Lorenzo Gómez de Riobóo e Vilardefrancos (1595-1684), casado con María de Luaces, o que se traslada a vivir a Malvares dende as torres do Allo, e foi enterrado en 1684 na parroquia de San Vicenzo de Rial á idade de 89 anos. O seu fillo foi Jacinto Gómez de Riobóo y Luaces, nado xa en Malvares e falecido no ano 1718 tamén en Malvares. Casado con Dominga García y de Vila, no seu parte de defunción tamén consta a data de morte do seu criado chamado Domingo de Nariño que morreu o 17 de xaneiro do ano 1700 e foi enterrado no adro da igrexa de Rial. Foi fillo deste matrimonio Don Nicolás Gómez de Riobóo y García (1701-1765) que xa aparece no censo de legos do catastro de Ensenada do ano 1763 relativo ó couto de Boiro como xurisdición independente da parroquia de San Vicenzo de Rial en Val do Dubra. 
No devandito catastro aparecen Don Manuel Gómez, Don Nicolás Gómez, Don Luís Gómez, Don Lorenzo Gómez, María Gómez, Don Miguel Gómez presbítero, Don Andrés Antonio Gómez cura do couto de Boiro, Don José Gómez presbítero e veciño do couto de Boiro, os tres últimos titulares da capellanía de Santo Estevo, e Don Juan Gómez de Riobóo presbítero trasladado na súa habitación á freguesía de San Martiño de Coucieiro e Francisco Gómez de Riobóo como cura de Santa Eulalia de Vigo en Boqueixón. No catastro de Ensenada figuran os asentos dos bens en Malvares de don Luís Gómez de Riobóo, fidalgo, idade 40 anos, dous fillos e unha filla e un criado chamado Francisco Cancela de 34 anos oriundo de San Pedro de Xallas de Castrís e unha criada chamada Jacinta Ferrol. De don Manuel Gómez de Riobóo, fidalgo, idade 52 anos, casado, ten na súa compañía a Don Miguel e Don José, os seus irmáns presbíteros e a súa irmá maior Dona Ana María, ten un criado chamado Bartolomé Camean, unha criada chamada dona María de Antelo e outra chamada Francisca Rodríguez oriundos de San Martiño de Cousieiro e outro criado e criada menores, era propietario de nove casas e pezas de terra na choupana, pitueira, gandarón, fieteira, xesteira da cubela, xesteira da devesa. Os bens de  Lorenzo Gómez de Riobóo, falecido, pasaron aos seus irmáns Don Manuel e Don Nicolás Gómez. Os bens de María Gómez pasaron ó seu irmán Francisco Gómez, presbítero. Don Nicolás Gómez de Riobóo, fidalgo, idade 60 anos, casado ten un fillo e cinco fillas, ten un criado chamado Antonio de 22 anos e unha criada oriundos de san Martiño de Cousieiro. O asento de don Nicolás Gómez en Malvares inclúe tres casas e edificacións auxiliares mais pezas de terra en fontebordelos, xesteira da debesa, unha peza de terra chamada do castro e outra peza de terra chamada da cubela e da choupana.
Dende finais do século XVI, XVII e XVIII a familia Gómez de Riobóo, señores do pazo de Xornes en Buño, mantén unha estreita relación que vai sospeitosamente parella cos movementos do clan dos Pombo polo territorio da comarca, estes últimos señores dos pazos de Vernes e de Vilar de Cidre na parroquia de san Martiño de Razo e do pazo de Gondreo na parroquia de Sorrizo, onde os Gómez de Riobóo posuían o pazo das Covadas ¿Por que?


Os condes de Trastámara teñen ás súas costas a "fundación" de dous países, primeiro foi Portugal e Brasil con Fernando Pérez de Trava, fillo do poderoso conde de Trava don Pedro Froilaz, e despois o mega-estado republicano da Gran Colombia de mans da liñaxe ou estirpe dos Moscoso-Condes de Altamira.









© Marcos Castro Vilas, arquitecto